شاهنامه بزرگ ایلخانی

ساختن دروازه‌های اسکندر، نگارخانه آرتور سکلر

کشتن اژدها به‌دست بهرام گور، موزه هنر کلیولند

شاهنامه بزرگ ایلخانی یا شاهنامه ابوسعیدی، یکی از کهن‌ترین و ارزشمندترین نسخه‌های خطی مصور به‌جامانده از شاهنامه فردوسی است. این نسخه به‌سبب آن‌که توسط یک دلال آثار هنری به نام ژرژ دموت (George Demotte) در اوایل سده بیستم تکه‌تکه و پس از آن، اوراقش جداگانه توسط او فروخته شد را با نام شاهنامه دموت نیز می‌شناسند. گمان می‌رود این نسخه به‌سفارش سلطان ابوسعید بهادرخان در سال‌های پایانی حکومت ایلخانان تهیه‌شده باشد. برخی پژوهشگران، غیاث‌الدین محمد، وزیر سلطان را به‌عنوان حامی و سفارش‌دهنده این اثر معرفی کرده‌اند. به‌هرروی، آشکار است که این نسخه از شاهنامه در دربار مرکزی ایلخانان تولیدشده و دربارهای محلی توانایی تهیه‌کردن چنین نسخه‌های مجللی را نداشته‌اند.

گویا شاهنامه بزرگ ایلخانی تا زمان ناصرالدین‌شاه در تبریز نگهداری می‌شد و پس از آن به تهران منتقل شد. هنگامی‌که محمدعلی‌شاه از لحاظ مالی در مضیقه بود، این اثر به‌نحوی فروخته و از کشور خارج شد و درنهایت ژرژ دموت آن را خریده و این کتاب صحافی‌شده را با جدا کردن صفحاتی که هر دو رویشان نقش‌دار بود، به‌صورت مشتی نگاره برای فروش درآورد. دموت در ابتدا می‌خواست این شاهنامه را به‌صورت کامل به موزه هنر متروپولیتن بفروشد، ولی هنگامی‌که با این موزه به توافق نرسید، برای فروش آسان‌تر کتاب، آن را تکه‌تکه کرد. پس از آن، بسیاری از بخش‌های کتاب گم شد یا از بین رفت. این کار برای دموت بسیار سودآور بود؛ چرا که او نگاره‌ها را طی دو مرحله مجزا، یک‌بار بدون متن و بار دیگر به‌صورت چسبانده‌شده به متن به‌فروش رساند. برخی از این دست نگاره‌ها، هیچ ربطی به متن روی صفحاتی که به آن‌ها توسط دموت چسبانده شده‌اند، ندارند.

توصیف

امروزه تنها ۵۸ برگه نگاره‌دار و چند برگه بدون نگاره از این شاهنامه باقی‌مانده که در بین ۲۰ موزه و مجموعه شخصی پراکنده شده‌اند. احتمال دارد که نسخه دست‌نخورده، دو جلدی، مجموعاً شامل ۲۸۰ تا ۳۰۰ صفحه بوده و دارای ۱۲۰ تا ۲۵۰ نگاره بوده باشد. فرض بر این است که کار روی این نسخه از حدود سال ۷۳۰ ه‍.ق آغاز شده و کمی پیش یا پس از مرگ ابوسعید، یعنی بین سال‌های ۷۳۵ تا ۷۳۷ ه‍.ق به پایان رسیده باشد. هرچند که برخی پژوهشگران باور دارند کار روی آن پس از مرگ ابوسعید به‌صورت نیمه‌کاره رها شد. سبک‌های گوناگونی که در نگاره‌های این نسخه از شاهنامه به‌کار رفته‌اند، نشان از حضور چندین هنرمند حین کشیدن نگاره‌ها دارد. رنگ‌های اصلی به‌کاررفته در این اثر شامل سرخ، آبی، سبز و طلایی می‌شوند. برای نمایش آسمان از رنگ‌های آبی تیره و طلایی بهره گرفته‌شده است.

جلد دوم شاهنامه بزرگ ایلخانی ظاهراً با داستان رستم و اسفندیار آغاز می‌شد. در میان نگاره‌های موجود، تعداد قابل‌توجه‌ای مربوط به داستان اسکندر می‌شوند. درمجموع، نگاره‌های حاضر دارای پنج مضمون اصلی، شامل تاج‌گذاری‌ها، مرگ و سوگواری، حوادث شگفت، حقانیت و نقش زنان می‌شوند. خط به‌کاررفته برای این شاهنامه، خط نسخ است. بدون درنظرگرفتن حاشیه‌گذاری‌های دموت برروی صفحه‌ها، ابعاد هر صفحه ۲۹×۴۱ سانتی‌متر، با ۶ ستون نوشتار است. کل نسخه هنگام مرمت در دوره قاجار، در یک جلد جمع‌آوری شد.

ویژگی‌های هنری

از نظر کیفیت نگاره‌ها، شاهنامه ابوسعیدی بهترین و مهم‌ترین نمونه موجود از سبک نگارگری دوره ایلخانی، موسوم به مکتب تبریز اول است. نگاره‌های این شاهنامه، ترکیبی از عناصر سبک‌های عباسی، سلجوقی، بیزانسی و چینی را به نمایش می‌گذارند. در دوره قاجار و در زمان ناصرالدین‌شاه، این شاهنامه توسط نگارگران دربار قاجار مورد مرمت قرار گرفت و به همین دلیل، برخی نگاره‌ها دارای عناصر مربوط به مکتب نقاشی قاجار نیز هستند. همچنین هنگامی که این اثر در اختیار دموت بود، مورد دست‌کاری‌های غیراصولی او قرار گرفت که آسیب قابل‌توجه‌ای به برگه‌ها و نگاره‌ها وارد کرد.

تأثیرات نگارگری به‌شیوه چینی بر نگاره‌های شاهنامه بزرگ ایلخانی گسترده است و دربرگیرنده چگونگی نمایش پدیده‌های طبیعی مانند ابرها، درخت‌ها، صخره‌ها و همچنین جانوران واقعی و خیالی مانند پرندگان و اژدها می‌شود. هر دو نوع چهره مغولی و ایرانی در میان کاراکترهای این شاهنامه قابل تشخیص‌اند، ولی چهره مغولی بروز و ظهور بیشتری داشته است. تأثیرات هنر بیزانسی بر نگاره‌ها شامل نمایش چین و شکن لباس‌های افراد می‌شود. فقدان سایه‌روشن و میل به پرکردن فضای موجود با انواع طرح‌ها و جزئیات مشخصاً از ویژگی‌های نگارگری ایرانی پیش از ایلخانان است. با وجود غنای هنری بالای شاهنامه بزرگ ایلخانی، به‌نظر می‌رسد که تنها تأثیر کمی بر آثار نگارگری پس از خود داشته است. به‌احتمالی، شاهنامه بزرگ ایلخانی از منابع الهام‌بخش برای شاهنامه تهماسبی بوده است.