پیشینه نام اراک
اراک یکی از شهرهای ایران است که در زمان قاجار ساخته شد. در کتب تاریخی ذکر شدهاست که قدیمیترین نام شهر، نیگر آباد بوده و در کتیبه سردر بازار شهر و کتبه راهروی ارگ حکومتی نیز این نام دیده میشد.[۱] امروزه این دو کتیبه از بین رفتهاند، امّا با همت سازمان میراث فرهنگی استان مرکزی، کتیبه سردر بازار بازسازی شدهاست.[۲]
تاریخچه نام گذاری شهر[ویرایش]
یکی از اهداف بنای شهر، ایجاد مرکزی نظامی و قلعهای جنگی در بین بخشهای فراهان، دولاخور، کزاز، سربند، شراء و گاپله یا چاپلق بودهاست؛ از این رو نخست نام شهر یا قلعه نوبنیاد را «قلعه سلطان آباد» گذاشتند. پس از چندی واژه «قلعه» حذف گردید و این شهر فقط سلطانآباد نامیده شد. «سلطانآباد عراق» نامی بود که در سالهای بعد، این شهر را با آن میخواندند.[یادداشت ۱] به مرور زمان «سلطان آباد عراق» به شهر عراق تبدیل گردید که این تغییر نام، در خلال جلسهٔ هیئت وزیران مورخ شهریور ۱۳۱۴، مصوب رسمی کشور شد.[۳] در سال ۱۳۱۷، هنگامی که راهآهن جنوب از کنار شهر عبور کرد و بنابراین ایستگاه قطاری در مجاورت شهر ایجاد شد، نام ایستگاه را اراک گذاشتند. مدتی بعد بخشنامهای ابلاغ شد که به موجب آن، نام مناطق مسکونی مجاور ایستاهها، میبایست به نام همان ایستگاه خوانده شوند. از این رو، این منطقه را اراک نامگذاری کردند. گفته شدهاست نخستین کسی که عراق را اراک خواند، میرزا آقاخان کرمانی بوده که نام مزبور را در متن شعری معرفی کردهاست.[۴] بود. در شعر گفته شده از نام شهر به صورت زیر سخن به میان آمدهاست:[۵]
عروس جهان است ملک اراک | که سرتاسرش مشک بیزاست خاک |
در خصوص علت این تصمیم تغییر نام از عراق به اراک، چند استدلال مطرح شدهاست:[۶] اراک و اوراک و وراک و هاور به معنی غرب است در ایران باستان ایران شرقی را که از کومش تا کاشغر بود خراسان و از ری تا سوریه را اراک یا آور و هاور و خاور و خوروران می نامیدند [یادداشت ۲][۷]
- واژه «ارائک» جمع مکسر «اریکه» میباشد که معرب کلمه «اراکَه» است. اراکَه در زبان فارسی به معنی تخت پادشاهی، پایتخت و استانی که پایتخت پادشاهان در او است، میباشد. ارائک به مرور زمان به اراک تبدیل شدهاست.
- «اِراک» صفتی است از ریشه «اِر» (کلمه آران یا ایران جمع آن میباشد) که به معنی آریا یا زمین پست میباشد؛ بنابراین اِراک صفتی به معنی سرزمین پست میباشد.
دگرگونی نامهای پارسی در زبان عربی[ویرایش]
برای واژه «اراک» معانی گوناگونی ذکر گردیدهاست که تعدادی از آنها عبارتاند از: پایتخت، باغستان، نخلستان و شهرستان. بعضی افراد کلمه «اراک» را برگرفته از ایراک که معرب آن کلمه عراق است، دانستهاند، زیرا در دورههای باستان به مرکز فلات ایران، ایرانستان و ایرانک گفته میشد و در دوره اسلامی و به ویژه از قرن یازدهم میلادی جغرافی نویسان مسلمان، منطقه یا سرزمین اراک را به صورت عربی شده آن، یعنی عراق تبدیل کردند. ولایت اراک منطقه وسیعی را شامل میشد. در دوره رضا شاه نام قدیمی را برگرداندند، امّا این نام صرفاً به بخش سلطان آباد اطلاق شد. حدود ۷۰۰ سال ادبیات فارسی تحت تأثیر تلفظ عربی بود که در آن حروف پ، ژ، گ، ک، چ و… حذف و دگرگون میشد.[۸]
نامهای شهر[ویرایش]
- سلطان آباد به معنای مکانی که پادشاه آن را آباد کردهاست، زیرا شهر به فرمان فتحعلی شاه قاجار ساخته شد.
- شهر نو[۹] به این معنا که شهر یکباره به وجود آمده و از گسترش هیچ روستایی آغاز نگردیدهاست.
- عراق در لغتنامه معین به معنای ساحل و کناره آب و در لغتنامه دهخدا به معنای زمینی در پس کرانه دریا واطراف نهر از نزدیک آن تا منتهای آن آمدهاست
- اراک در لغتنامه دهخدا به معنای درخت مسواک و در بعضی از کتب پایتخت، باغستان، نخلستان و شهرستان آمدهاست.
جستارهای وابسته[ویرایش]
یادداشتها[ویرایش]
- ↑ در قرون اوّلیه اسلامی، پس از تسلط مسلمانان بر حکومت ساسانیان، تیسفون و دیگر بخشهایی از ایران که اطراف پایتخت ساسانی بودند (یعنی نواحی بین دو رود دجله و فرات)، عراق نام نهاده شد و در قرن دوم اسلامی ناحیه بین همدان، ری و اصفهان، عراق عجم نامیده شد. افزودن کلمه «عراق» به دنباله کلمه «سلطانآباد» به موجب یادآوری پیشینهٔ تاریخی این منطقه بودهاست.
- ↑ برخی تاریخشناسان معتقدند قبل از حمله مغول به ایران، منطقه اَراک در جغرافیایی مشابه جغرافیای کنونی شهرستان اراک وجود داشته که مرکز آن کرج ابودلف (به عقیده برخی شهر کنونی آستانه) بودهاست. در پی این حمله گسترده، کرج ابودلف به کلی نابود شد و در نتیجه منطقه اراک نیز به مرور زمان به فراموشی سپرده شد و روستاها و قلمروهای آن زیرمجموعهای از مناطق اصفهان، قم، بروجرد و همدان شدند.
منابع[ویرایش]
- ↑ دهگان، ابراهیم (۱۳۸۳). تاریخ اراک. انتشارات زرین و سیمین.
- ↑ «هویت و اصالت مجموعه تاریخی بازار اراک احیاء میشود». مرکزی نیوز. ۳۱ شهریور ۱۳۹۰. بایگانیشده از اصلی در ۲۳ ژانویه ۲۰۱۳. دریافتشده در ۱دی ۱۳۹۱. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازدید=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ سعیدی، عباس (۱۳۷۵)، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی (جلد هفتم)، تهران: مرکز پژوهشهای ایرانی و اسلامی، ص. ۴۱۷
- ↑ «ردپای رنگینکمان/میرزا آقاخان کرمانی». سلام بچه ها (۲۵۴). ۱. از پارامتر ناشناخته
|ماه=
صرفنظر شد (کمک); تاریخ وارد شده در|تاریخ=، عدم تطابق|سال= / |تاریخ=
را بررسی کنید (کمک); پارامتر|تاریخ بازیابی=
نیاز به وارد کردن|پیوند=
دارد (کمک) - ↑ «عراق سلطانآباد اراک». وبسایت تربیت. بایگانیشده از اصلی در ۳۰ اکتبر ۲۰۱۲. دریافتشده در ۲۱ دسامبر ۲۰۱۲.
- ↑ مهرالزمان نوبان (۱۳۷۶)، نام مکانهای جغرافیایی در بستر زمان، تهران: انتشارات ما، ص. ۳۶، شابک ۹۶۴-۶۴۹۷-۰۰-۴
- ↑ حسن صدیق (۱۳۷۲)، نامداران اراک، به کوشش محمدرضا محتاط.، اراک: نشر کارا، ص. ۹
- ↑ عجم، محمد (۱۳۸۸). اسناد نام خلیجفارس، میراثی کهن و جاودان. تهران: اوین. صص. ۴۵–۵۵. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۹۰۲۳۱-۴-۱.
- ↑ رضا استادی. «یادنامه آیتالله العظمی اراکی». مرکز تعلیمات اسلامی واشینگتن. بایگانیشده از اصلی در ۶ دسامبر ۲۰۱۳. دریافتشده در ۱ دی ۱۳۹۱.
Azrbaycan_toponimlrinin_ensiklopedik_l.pdf Arakəl/Arakel/Arakul oyk. , mür. Xocavənd r-nunun eyniadlı i. ə.v. -də kənd. Çaylaq çayının (Araz çayının qolu) sol sahilində, Qarabağ silsiləsinin c. -Ģ. ətəyindədir. Kəndin əvvəlki adı Qara Quzey olmuĢdur. Arakel oykonimi türk dillərindəki arak və el sözlərindən ibarət olub, "su, çay kənarında yerləĢən kənd, oba" mənasına uyğundur. Çelyabinsk vilayətinin Silaçeki kəndi 1968-ci ilədək
Arakulski adlanırdı. 1917-ci ildə Cəbrayıl qəzasında Birinci və Ġkinci Arakul adlı iki yaĢayıĢ məntəqəsi qeydə alınmıĢdır. 1988-ci ildən kəndin adı ġah Ġsmayıl Xətainin Ģərəfinə Xətai adlandırılmıĢdır