پیش‌نویس:هنرمندان ارمنی‌تبار عثمانی

تاریخ طب ارمنی قدمتی چندصدساله دارد. گواه این امر دست نوشته‌های فراوانی است که به زبان ترکی و با حروف ارمنی از انبوه مدارک کمتر مطالعه شدهٔ امپراتوری عثمانی برجای مانده. پزشکان ارمنی، که عمدتاً تحصیلات عالیه و تخصص پزشکی خود را در خارج از امپراتوری عثمانی کسب کرده بودند، پس از بازگشت به کشور تجربیات علمی و تخصصی خود را در خدمت عموم گذاشتند و سبب رونق و پیشرفت علم شدند.

بسیاری از آنان در دانشگاه‌ها و مراکز علمی و پزشکی ارتش به خدمت گرفته شدند و در جنگ‌های بالکان و جنگ اول جهانی شرکت داشتند. پزشکان ارمنی همچنین بنیانگذاران نخستین نشریات و مجموعه‌های پزشکی در امپراتوری عثمانی بودند. آنان در بسیاری از سفارتخانه‌های عثمانی به خدمت گرفته شدند و نقشی اساسی در شکل‌گیری هلال احمر عثمانی داشتند.

پزشکان مشهور ارمنی در امپراتوری عثمانی

استپان اصلانیان، میکائیل خوراسانچیان، کاراپت اسکندریان، آنتون تنکریان، گابریل سنائیان، آنتون نافیلیان، آندرانیک کرچیکیان، واهان مانویان و تیکران بابایان از پزشکانی بودن که مفتخر به دریافت لقب پاشا از سوی سلاطین عثمانی شدند.

در قرن پانزدهم میلادی، طبابت در قلمرو امپراتوری عثمانی در سیطرهٔ حکیمان بود و این حکیم‌ها، که از اصول و مبانی علمی به دور بودند، برای درمان بیماران به راه‌های غیرعلمی متوسل می‌شدند؛ برای مثال، ادعا می‌کردند که بیمار طلسم شده و برای درمان او لازم است که طلسم باطل شود. به همین دلیل، بسیاری از بیماران ترجیح می‌دادند که به پزشکان ارمنی مراجعه کنند. در ۱۸۸۰م، تنها در قسطنطنیه سیصد پزشک ارمنی مشغول طبابت بودند.

لئون شوارزنبرگ، دانشمند و پزشک معروف فرانسوی، می‌نویسد که برای ملت پیشرفت‌های چون ارمنیان عقب ماندگی در زمینهٔ پزشکی مسلماً پذیرفتنی نبود؛ بنابراین، پزشکان ارمنی به سرعت در زمینه‌های گوناگون پزشکی به پیشرفت‌هایی شایان دست یافتند.

از قدیمی‌ترین مدارس پزشکی ارمنی مدرسهٔ پزشکی آماسیاست که در قرن پانزدهم میلادی به دست پزشک مشهور، امیردولت آماساتسی، تأسیس شده بود. از این دوران دستنوشته‌های فراوانی مربوط به عناصر شیمیایی، فلزات، روغن‌های گیاهی و حیوانی، که خواص طبی داشته‌اند و همچنین دستنوشته‌هایی دربارهٔ چشمه‌های آبگرم و سرد معدنی، سموم و روش‌های خنثی کردن آنها و نیز مطالب فراوانی در مورد کالبدشکافی، آسیب‌شناسی و بهداشت وجود دارد. در این دستنوشته‌ها، علاوه بر درمان جسم بر لزوم درمان روانی نیز تأکید بسیار شده‌است. همچنین، تصاویر و نقاشی‌های فراوانی از ابزار جراحی در آنها دیده می‌شود.

در سده‌های شانزدهم تا هجدهم میلادی، پزشکانی چون اوستا بوغوس، هاکوپ توکاتی، پطروس تفلیسی، آرزومان یودوگافی و زاکار یزرنکاتسی مدرسهٔ پزشکی توکات را تأسیس کردند.

از دوره‌های مختلف امپراتوری عثمانی حجم انبوهی از نوشته‌های مربوط به مطالعات پزشکی به صورت دست نوشته و در مراحل بعدی، چاپی، به زبان ارمنی و ترکی و همچنین با حروف ارمنی، در قالب ترجمه و تألیف، به دست آمده‌است. این آثار، که متأثر از سنت‌های پزشکی شرقی و غربی بودند، تأثیر فراوانی بر پیشرفت علم پزشکی داشتند. در کنار پزشکان معروفی چون گریکور تاتواتسی،[۱] پزشکان گمنام بسیاری نیز با عناوین حکیم، حکیمباشی و جراح در قلمرو امپراتوری عثمانی مشغول به فعالیت بودند. برخی از این پزشکان از چنان شهرتی برخوردار بودند که برای خدمت به سلاطین به دربار دعوت می‌شدند که از جملهٔ آنان می‌توان پزشک و جراح معروف، امیر دولت آماساتسی، را نام برد که پزشک مخصوص سلطان محمد دوم بود.

از دیگر پزشکان ارمنی مشهور می‌توان از

ساهاک پونداتسی (۱۹۹۵م) نام برد که در شبه جزیرهٔ کریمه زندگی می‌کرد. وی بسیاری از آثار قدیمی مربوط به مطالعات پزشکی ارمنیان را جمع‌آوری، طبقه‌بندی و بایگانی کرده‌است. این پزشک معروف کتاب‌های بسیاری نگاشته که در حال حاضر تنها سه جلد از آنها باقی مانده‌است. پونداتسی نخستین کتاب خود را در ۸۳۱ صفحه در ۱۷۵۹م در ۶۴ سالگی نوشت. دومین کتاب او در ۱۷۶۳م در ۱۴۳ صفحه نوشته شده که شامل اصطلاحات و فرهنگ لغات پزشکی به زبان‌های عربی، فارسی، ترکی و ارمنی است. در ابتدای کتاب نیز در مورد داروها و نشانه‌های بالینی بیماری‌ها توضیح داده شده. سومین کتاب پونداتسی نیز به دو زبان ارمنی و ترکی و با حروف ارمنی تألیف شده‌است.

هواکیم اودولخانیان، از اهالی طرابوزان، پزشک ارمنی دیگری است که تحصیلات خود را در وین به اتمام رساند و در ۱۷۸۵م کتابی با عنوان مطالب پزشکی، ابتدا به لاتین و سپس، به زبان ارمنی، منتشر کرد. کتاب آسیبشناسی او، که در ۱۷۸۹م منتشر شد، نیز بسیار مشهور است و سال‌ها به منزلهٔ کتاب درسی تدریس می‌شده. اودولخانیان سال‌ها در استانبول به طبابت مشغول بود.

از دیگر پزشکان مشهور ارمنی می‌توان از میکائیل رستن (تر پطروسیان، ۱۷۷۴–۱۸۴۴م) نام برد. وی دانش آموختهٔ دانشگاه پیزای ایتالیا و پزشک مخصوص محمد علی خدیو، نایب السلطنهٔ مصر بود و در همان‌جا کتاب مشهور خود، یعنی طبابت، را نوشت. در بخش دوم این کتاب، فرهنگ لغت پزشکی به زبان‌های لاتین، ایتالیایی، فرانسوی، انگلیسی، یونانی، عربی، فارسی، ترکی و ارمنی نوشته شده‌است.

به دلیل کمبود پزشکان تحصیل کردهٔ ترک در امپراتوری عثمانی عموم مردم مجبور به مراجعه به پزشکان «کافر» (ارمنی) می‌شدند و باید اعتراف کرد که مردم در بیشتر موارد نه تنها حساسیتی برای مراجعه به این پزشکان نداشتند بلکه ترجیح می‌دادند که مشکلات خود را نزد پزشکان ارمنی، که آنها را ناجی می‌نامیدند، حل کنند.

تا اوایل قرن نوزدهم میلادی، در امپراتوری عثمانی دانش و حرفهٔ پزشکی به صورت تخصصی وجود نداشت و امور پزشکی به دست حکیمان اداره می‌شد و این حکیمان بسیار مشهورتر از پزشکان تحصیلکرده بودند. البته، باید متذکر شد که این حکیمان یا به عبارتی پزشکان تجربی اصول درمانی خود را نیز مدیون قواعد پزشکی پزشکان ارمنی در قرون وسطا بودند.

از جملهٔ این پزشکان تجربی می‌توان از خانوادهٔ شاهنظریان نام برد که از قرن هجدهم تا اوایل قرن نوزدهم میلادی طی چند نسل به منزلهٔ شکسته بند مشغول به کار بودند و توانستند بیش از صد سال شهرت خود را در این زمینه در امپراتوری عثمانی حفظ کنند.

جد بزرگ این خاندان، رافائل شاهنظریان، از اهالی جلفای اصفهان بود. او، که به فرمان شاه عباس به قسطنطنیه اعزام شده بود، با معالجهٔ دست شکستهٔ سلطان سلیم سوم به دربار عثمانی راه یافت. سلطان، رافائل و خانوادهٔ وی را از پرداخت کلیهٔ مالیات‌های دولتی معاف کرد و همچنین، اجازه داد تا او نیز مانند مسلمانان از کفش زرد استفاده کند و هنگام برخورد با یک مسلمان از اسب پیاده نشود.

فرزندان رافائل، شاهنظر، اوهان، تادئوس، آرتین و استپان در ادامهٔ راه پدر توانستند به موفقیت‌های فراوانی دست یابند. جالب توجه اینکه همسر رافائل نیز کاملاً از اصول شکسته بندی آگاهی داشته و در بسیاری از موارد به فرزندان خود آموزش می‌داده. از نوادگان رافائل، شاهیک، پسر اوهان، دانش آموختهٔ پزشکی بود. با وجود این همچنان به کار آبا و اجدادی خود ادامه می‌داد.

خانوادهٔ شاهنظریان از چنان شهرت و مهارتی برخوردار بودند که سلطان عبدالحمید، میکائل، پسر استپان، را به پزشکان خارجی ترجیح می‌داد. آخرین کسی که از خانوادهٔ شاهنظریان به حرفهٔ خانوادگی ادامه داد ادوارد بود اما پس از وی مشخص نیست که سرنوشت این خانواده به کجا انجامید.

پس از تأسیس مدارس پزشکی، پزشکان ارمنی در این مراکز مشغول به کار شدند. از مؤسسان این مجموعه‌های پزشکی مانوئل شاشیان، پزشک دربار سلطان محمود عثمانی، بود که در ۱۸۳۸م اقدام به تأسیس مدرسهٔ پزشکی در شاهزاده باشی کرد.

شرح حال مختصر شماری از این پزشکان و داروسازان ارمنی در دورهٔ عثمانی می‌پردازیم:

ـ میکائیل خوراسانچیان hy:Միքայել Խորասանջյան (۱۸۳۵–۱۹۰۳م). خوراسانچیان متولد استانبول بود. وی پس از طی دوران متوسطه به پاریس رفت و تحصیلات خود را در رشتهٔ پزشکی ادامه داد و در ۱۸۵۹م با کوله باری از تجربه به همراه دستگاه‌ها و وسایل جدید پزشکی به استانبول بازگشت و در ۱۸۶۰م با درجهٔ مین باشی (سرتیپ) به منزلهٔ پزشک وارد نیروی دریایی شد. خوراسانچیان بین سال‌های ۱۸۷۳–۱۹۰۲م در دانشکدهٔ پزشکی استانبول مشغول تدریس شد. او مؤلف بسیاری از کتاب‌ها و نشریات آموزشی پزشکی بوده‌است.

ـ استپان پاشا اصلانیان hy:Ստեփան Ասլանյան (۱۸۲۲–۱۹۰۱م). وی متولد استانبول بود و تا پایان دورهٔ متوسطه در این شهر به تحصیل پرداخت. در ۱۸۴۸م، با درجهٔ دکتری از دانشگاه وین فارغ‌التحصیل شد و بلافاصله به استانبول بازگشت و به منزلهٔ پزشک نظامی در ارتش مشغول به کار شد. او در ۱۸۴۹م در مقام مدرس کمک‌های اولیه و بین سال‌های ۱۸۵۸–۱۸۷۰م به منزلهٔ رئیس بخش جراحی در بیمارستان اسکیدار خدمت کرد.

ـ آندرانیک پاشا کرچیکیان (۱۸۱۹–۱۸۹۴م). وی متولد استانبول بود و پس از پایان دوران متوسطه عازم پاریس شد و در رشتهٔ علوم طبیعی تحصیل کرد. در ۱۸۴۴م، به کشور بازگشت و در بیمارستان‌های سلطنتی مشغول به کار شد. کرچیکیان به دلیل تسلط کامل به زبان فرانسه نخست به مقام مترجم رسمی زبان فرانسوی در سفارت فرانسه در استانبول منصوب و بعدها به منزلهٔ مترجم و مشاور از سوی وزارت امور خارجهٔ عثمانی به کشورهای مختلف اعزام شد. وی در ۱۸۸۴م به اخذ درجهٔ سرهنگی و عنوان پاشا نائل آمد و به منزلهٔ رئیس دانشکدهٔ پزشکی استانبول مشغول به کار شد.

کرچیکیان مؤلف دو جلد کتاب دربارهٔ علوم طبیعی به زبان ترکی است و به دلیل مهارتی که در نقاشی داشته کلیهٔ تصاویر موجود در این کتاب‌ها را شخصاً طراحی و نقاشی کرده‌است. او همچنین مهارت کم‌نظیری در زمینهٔ تاکسیدرمی یا خشک کردن بدن حیوانات و پرندگان داشت که این مهارت را در زمان تحصیل در فرانسه کسب کرده بود.

ـ تیگران پاشا پشتیمالچیان (۱۸۴۰–۱۸۹۴م). از محل تولد وی اطلاعی در دست نداریم. او در ۱۸۶۷م در رشتهٔ پزشکی از دانشگاه پاریس فارغ‌التحصیل شد و بلافاصله، به استانبول بازگشت و به خدمت کالج پزشکی سلطنتی عثمانی درآمد. وی بین ۱۸۷۷–۱۸۷۸م در مقام رئیس همین مرکز مشغول به فعالیت بود. پشتیمالچیان سه جلد کتاب دربارهٔ سلامت و بهداشت کودکان به رشتهٔ تحریر درآورد و در ۱۸۸۴م، کتاب معروف خود را دربارهٔ جراحی منتشر ساخت. وی همچنین پزشک مخصوص دربار بوده‌است.

ـ آنتون پاشا نافیلیان (۱۸۳۱–۱۹۱۲م). وی متولد استانبول است. او پس از اتمام تحصیلات ابتدایی در مدرسهٔ نظامی استانبول به پاریس رفت و در ۱۸۶۳م، پس از به پایان رساندن تحصیلات خود در رشتهٔ پزشکی به استانبول بازگشت. در ۱۸۶۹م، در بیمارستان حیدرپاشا به تربیت تکنسین‌های پزشکی مشغول شد. سپس، به ریاست همین بیمارستان رسید و در ۱۸۷۱م به منزلهٔ متخصص اورولوژی به خدمت بیمارستان کالج سلطنتی درآمد. آنتون پاشا در طول دوران خدمت خود مفتخر به دریافت نشان‌های درجهٔ دو عثمانیه و مجیدیه شد.

 ـ هوسپ نوریجان Յովսէփ Նուրիճան (۱۸۲۸–۱۸۹۸م). وی متولد استانبول بود. نوریجان تحصیلات پزشکی خود را در ۱۸۶۴م در پاریس به اتمام رساند و سپس، به استانبول بازگشت. در ۱۸۶۷م، به عضویت کالج سلطنتی امپراتوری عثمانی برگزیده شد و بین ۱۸۷۶–۱۸۸۷م، طی سه دوره، به عنوان رئیس این کالج فعالیت کرد.

در ۱۸۲۶م، به دستور سلطان محمود دوم مدرسهٔ پزشکی و جراحی امیریه تأسیس شد. دانشجویان هاکوپ هوانی و گابریل هوسپ (یوسف) بعدها شهرت بسیار یافتند.

در ۱۸۷۷م، سازمان هلال احمر عثمانی تأسیس شد و با جمع‌آوری مبلغ حدود هفتاد هزار لیر ظرف مدت یک سال اقدام به تأسیس نه بیمارستان، اورژانس و مرکز درمانی کرد. از اعضای هیئت امنای این انجمن می‌توان از همسران افرادی چون تیران کلکیان، هوانس کویرمجیان، مانوک آزاریان نام برد. قابل ذکر است که اساسنامهٔ این انجمن توسط یک پزشک ارمنی به نام گاپامجیان تدوین شده‌است.

پزشکان ارمنی به همان اندازه که در فعالیت‌های بهداشتی و پزشکی امپراتوری عثمانی شرکت داشته‌اند به همان اندازه نیز در انجمن‌ها و سازمان‌های بهداشتی ـ پزشکی مخصوص ارمنیان فعالیت می‌کردند.

در ۱۸۸۵م در استانبول، سه تن از اعضای کمیسیون بهداشتی با نام‌های سروپچن، گابریل و هاکوپ خندیان از ارمنیان بودند.

انجمن پزشکان ارمنی در ۱۹۱۲م، به دست بارونیک ماطاوسیان، در استانبول تأسیس شد که تأثیر فراوانی بر ارتقای وضعیت سلامت و بهداشت ارمنیان داشت.

در ژانویهٔ ۱۹۱۵م، نیز سازمان صلیب سرخ ارمنی به منظور کمک به مهاجران ارمنی بازمانده از نژادکشی، به دست جیمز براین، James Brien در لندن پایه‌گذاری شد.

برای امپراتوری عثمانی، که همیشه در حال جنگ بود، وجود بیمارستان‌های نظامی اهمیت بسیار داشت به گونه ای که بین ۱۷۹۹–۱۸۴۲م نزدیک به بیست بیمارستان نظامی در این امپراتوری فعال بود و با توجه به تحقیقات آرسن یاریان بیش از سیصد پزشک ارمنی در این بیمارستان‌های نظامی مشغول به کار بوده و در دانشکده‌های پزشکی نظامی تدریس می‌کرده‌اند. بسیاری از این پزشکان ارمنی، که در بیمارستان‌های نظامی خدمت می‌کردند، مفتخر به دریافت نشان‌های فراوان شدند.

با توجه به اینکه بسیاری از دانشجویان ارمنی رشتهٔ پزشکی برای ادامهٔ تحصیل به کشورهای اروپایی سفر می‌کردند شمار مدرسان ارمنی در دانشکده‌های پزشکی امپراتوری عثمانی بیش از تعداد دانشجویان ارمنی این رشته بود.

شهرت برخی از این پزشکان ارمنی از مرزهای امپراتوری عثمانی فراتر رفت و مورد توجه و تحسین مجامع علمی دیگر کشورها قرارگرفت و این پزشکان موفق به کسب جوائزی ارزشمند شدند. از جملهٔ این پزشکان، سرویچه، پزشک مخصوص علی پاشای مصری، بود.

در آن زمان بیشتر نایب السلطنه‌های مصر از خدمات پزشکان برجستهٔ ارمنی استفاده می‌کردند و حتی، در برخی موارد از آنها به منزلهٔ وزیر در وزارتخانه‌های خود بهره می‌بردند. استپان گورکیان، که از دانشگاه پادوای ایتالیا فارغ‌التحصیل شده بود، از جملهٔ این پزشکان بوده‌است.

رشتهٔ زنان و زایمان در اسکندریه به دست پزشکی ارمنی، به نام میساک ژامکوچیان، پایه‌گذاری شد. وی ابتدا در استانبول و سپس، در وین، پاریس و لندن در رشتهٔ بیماری‌های زنان و زایمان تحصیل کرده بود.

در ۱۹۲۲م، دندان پزشکان ارمنی دست به انتشار نشریهٔ دندانپزشکی در استانبول زدند. این نشریه به دست ادوارد جازمچیان، واهه هیندیلیان و مارکار گالفایان اداره می‌شد.

از دیگر پزشکان نامدار این دوره می‌توان از آساطور آلتونیان نام برد. وی پس از گذراندن تحصیلات ابتدایی در آینتاپ به ایالات متحدهٔ آمریکا و سپس، برای تکمیل تحصیلات خود به هایدلبرگ آلمان رفت و در آنجا مدتی با پزشک مشهور آلمانی، کخ، همکاری کرد. پس از نسل‌کشی ارمنیان به دست ترکان عثمانی، آلتونیان به حلب، که در آن زمان جزو قلمرو امپراتوری عثمانی بود، رفت و در آنجا بیمارستانی تأسیس و برای اولین بار دستگاه‌های رادیولوژی را به حلب وارد کرد.

به غیر از استانبول در شهرهای دیگر امپراتوری مانند دمشق نیز مدرسه‌های پزشکی و بیمارستان‌های نظامی وجود داشت که کادر علمی و پزشکی آن را عمدتاً ارمنیان تشکیل می‌دادند.

به تدریج، در میان طبقهٔ تحصیلکرده و روشنفکر عثمانی افکار مترقی رشد کرد و متأسفانه در برخی موارد منجر به تشکیل گروه‌های ملی‌گرای افراطی شد. در ۱۸۸۸م، در مدرسهٔ طبی امپراتوری انجمن اتحاد و ترقی تبدیل به اتحاد عثمانی شد. از دانش آموختگان برجستهٔ این دوره فروخحان باروناک کرتیکیان به فرمان سلطان برای خدمت به بغداد رفت. وی در کتاب معروف خود به نام از ارمنستان تا بابل به شرح سفر خود و دیده‌ها و شنیده‌هایش از شهرهای این مسیر پرداخته‌است. کرتیکیان، پس از بازگشت از بغداد در بیمارستان نظامی ماناستر مشغول به خدمت شد و به عضویت انجمن پزشکی سلطنتی درآمد. او از اولین کسانی بود که با بیماری همه گیر طاعون مبارزه کرد و به دلیل فعالیت‌های ارزشمند خود به دریافت درجهٔ سرهنگی و نشان درجه سهٔ مجیدیه نائل آمد. کرتیکیان در استانبول مدیریت بیمارستان ناجی مقدس را بر عهده و در تهیهٔ قانون اساسی نیز مشارکت داشت.

۱ـGrigor Tatevatsi (1346 -1409)

فیلسوف، راهب و روحانی بلندپایهٔ ارمنی که به جایگاه رفیع قدیسان تعلق داشت. وی مؤسس دانشکدهٔ پزشکی تاتِو بوده‌است. ‏

gazette medical3ـ

-[ویرایش]